Lifandi menningararfur: kátar nornir og risavaxnir víkingar

Draugaganga í Edinborg. Myndin er héðan

Í hinum mikla uppgangi ferðamannaiðnaðarins á Íslandi er „markaðssetning menningararfsins“ nærtækt umhugsunarefni. Menningararfurinn er nógu flókinn þegar hann er notaður til heimabrúks og ekki einfaldast málið þegar túrisminn kemur inn í myndina. Ég man hvenær ég upplifði fyrst markvissa notkun menningararfs í markaðssetningu staðar; það var þegar ég heimsótti Edinborg í fyrsta skipti árið 2008. Sú mynd af borginni sem haldið var að mér sem túrista virtist nokkuð heildstæð og einkenndist af hálfgotneskri stemmningu, í sögu borgarinnar var lögð áhersla á ýmis konar dularfull og jafnvel óhugnanleg fyrirbæri. Við heimsóttum kirkjugarða og neðanjarðarhvelfingar og fórum á skurðlækningasafnið þar sem við lásum æsilegar frásagnir af morðum og líkránum og sáum gömul krufningartæki og seðlaveski úr mannshúð. Ég lét mér þetta vel líka, enda er ég svo gotnesk týpa.

Myndin af Edinborg sem dularfullri borg með draugalega sögu rímar ágætlega við ýmislegt í yfirbragði og menningu borgarinnar; þröngar og krókóttar göturnar í miðbænum, dökkar hliðar húsanna, hefð skoskra ráðgátu- og lögreglusagna allt frá Robert Louis Stevenson og Arthur Conan Doyle til Ian Rankin, og líkræningjasögurnar eru svosem engin lygi. Væntanlega eru slíkar áherslur í markaðssetningu staða yfirleitt í einhverjum tengslum við raunveruleikann – ég ætla að standast mátið að fara út í skýrsluna alræmdu um Ímynd Íslands, sem kom út sama ár og ég fór til Edinborgar – en ég hef þó komist að því síðan að sá raunveruleiki sem markaðssetningin stendur í tengslum við þarf ekki að vera raunverulegur eða sannur í neinum hefðbundnum skilningi.

Í fyrsta lagi er hægt að taka fyrirbæri úr sögunni og fara með þau í nokkurn veginn hvaða átt sem er. Um þetta sannfærðist ég endanlega í sumar þegar ég kom til Salem í Massachusetts, rétt fyrir utan Boston. Bærinn Salem er þekktastur sem vettvangur frægustu nornaveiða í bandarískri sögu, en á árunum 1692-1693 var þar réttað yfir grunuðum nornum og tuttugu manns teknir af lífi í kjölfarið.

Steinbekkur í Salem

Fyrirfram bjóst ég við því, án þess svosem að hafa velt því neitt sérstaklega fyrir mér, að núverandi íbúar Salem minntust þessara tíma í sögu bæjarins á röklegum grundvelli hins upplýsta nútímamanns, sem sorglegrar niðurstöðu atburðarásar sem mætti ef til vill rekja til einhvers konar hagsmunaátaka á svæðinu. Þetta er kannski ekkert mjög spennandi greining en allavega, mér hefði þótt hún fyrirsjáanleg. Og vissulega er í Salem að finna virðuleg minnismerki um fórnarlömbin og nornabrennusöfn sem ég heimsótti ekki en getur verið að taki á málinu í þessum anda.

Það sem mér, sem túrista í stuttri dagsferð, þótti þó meira áberandi var áköf notkun á norninni sem einhvers konar tákni bæjarins. Heiti fyrirtækja og verslana vísa í nornir, á einu aðaltorganna er stytta af eldhressri norn fljúgandi á kústi, og víða er að finna nýaldarverslanir þar sem fjárfesta má í orkusteinum, kristöllum, tarotspilum, pendúlum og öðrum yfirnáttúrulegum hjálpartækjum nútímanorna. Í þessu samhengi birtast fórnarlömb nornaréttarhaldanna í Salem eiginlega ekki sem fólk sem varð fyrir barðinu á ótengdum pólitískum ofsóknum og/eða múgsefjun, heldur frekar sem einhvers konar ofsóttur nornaminnihlutahópur – sem nú hefur fengið uppreisn æru og getur stundað sinn nornskap í friði (í upplýstu samfélagi?). Ég get ekki sagt að ég sé beinlínis mótfallin þessari birtingarmynd sögunnar í Salem en hún kom mér sannarlega á óvart, og ég velti fyrir mér hvort hún falli, eins og ég túlka hana, að hugsunarhætti núverandi íbúa Salem að öðru leyti.

Um daginn sagði samstarfsmaður minn mér síðan frá öðru fyrirbæri sem vakti mjög athygli mína, en það er ferðamannaiðnaðurinn kringum rúnasteininn frá Kensington í Minnesota. Árið 1898 fann sænskur innflytjandi í Minnesota, Olof Öhman bóndi, stein með rúnaáletrun á landareign sinni. Væri rúnasteinninn ósvikinn var það óneitanlega merkur fundur, enda merki um nærveru norrænna manna norðar í Ameríku en áður höfðu verið færðar sönnur á. Á síðari hluta 19. aldar ríkti hins vegar gríðarlegur áhugi í Bandaríkjunum á mögulegum ferðum víkinga þar vestra og „[v]íkingaminjar tóku að spretta upp á ólíklegustu stöðum“, eins og segir í eftirmála Adolfs Friðrikssonar við hina frábæru Vínlandsdagbók Kristjáns Eldjárn, þar sem meðal annars er fjallað um þennan mikla víkingaáhuga.

Rúnasteinninn frá Kensington. Myndin er héðan

Fræðimenn drógu nær umsvifalaust í efa að rúnasteinninn frá Kensington væri ekta, en steinninn átti sér öfluga stuðningsmenn. Þar var fremstur í flokki hinn norskættaði bandaríski sagnfræðingur Hjalmar Holand, sem hélt steininum mjög á lofti og þeim ferðum víkinga í Bandaríkjunum sem fundur hans átti að sanna. En þótt margir fræðimenn í dag, ef ekki flestir, telji steininn vera síðari tíma sköpunarverk er ekki þar með sagt að hann sé ekki mikilvægur hluti af sögu og menningararfi Minnesota. Rétt eins og nornir setja svip sinn á Salem er víða að finna víkinga í Minnesota – auk vísana til víkinga í nöfnum ýmissa fyrirtækja má nefna liðið Minnesota Vikings (sem ég fullyrti fyrst að væri hafnaboltalið en er lið í amerískum fótbolta – fáránlega erfitt að henda reiður á öllum þessum furðulegu íþróttum sem þeir stunda í Bandaríkjunum) :

Í Alexandriu, Minnesota er Rúnasteinssafnið og skammt frá er Kensington Runestone Park, þar sem bær Öhman bónda stóð forðum daga. Tilkomumesta minnismerkið um víkingana í Minnesota er þó hin átta metra háa stytta Big Ole frá árinu 1965. Hann stóð áður á umferðareyju í Alexandríu en hefur nú verið fluttur í almenninsgarð skammt frá. Á skildi hans er stolt yfirlýsing: Alexandria, the Birthplace of America.

Big Ole. Myndin er héðan