Gefið lýðnum flugelda og skaup

Mynd fengin frá hinni netvæddu Reykjavíkurborg nútímans

Sem ég sat fyrir rúmri viku með partíhattinn og horfði út í sprengjuregnið rifjaðist upp fyrir mér áhugaverður kafli um gömlu-daga-gamlárskvöld sem ég las þegar ég var að skrifa BA-ritgerðina mína um árið. Ritgerðin sú ber hinn þjála titil „Tengsl lögreglu og ríkisvalds á Íslandi 1921-1935 og stofnun íslenskrar ríkislögreglu“ og fjallar að stórum hluta um deilur um varalögreglu á Íslandi á 3. og 4. áratug 20. aldar.

Löggæsla á Íslandi var að stærstum hluta á könnu sveitarfélaganna fram yfir 1970 en hugmyndir um varalögreglu fóru að láta á sér kræla í vaxandi stéttaóróa í íslenskum þéttbýlisstöðum á 3. áratugnum; fast aukalið vopnaðra lögreglumanna á vegum ríkisins sem gæti lagt bæjarlögreglunni lið þegar með þyrfti. Varalögregla var stofnuð með nýju lögreglufrumvarpi árið 1933, í kjölfar Gúttóslagsins, en var stuttlifað fyrirbæri í lagalegum skilningi; hún var lögð niður þegar stjórn hinna vinnandi stétta tók við stjórnartaumunum 1934.

Þótt hin formlega varalögregla væri aðeins starfrækt í eitt ár eða svo greip lögreglan víða um land til þess bæði fyrr og síðar að kveðja út varalið á álagsstundum. Það var umdeilt hvort slíkar aðgerðir ættu sér stoð í lögum; í lögreglusamþykktum var gert ráð fyrir því að borgurunum bæri skylda til að aðstoða lögregluna við krítískar aðstæður, en mörgum þótti langt seilst að túlka þetta ákvæði svo að lögreglan gæti beinlínis gripið til liðssöfnunar. Það var þó gert oftar en einu sinni og oftar en tvisvar, á miskerfisbundinn hátt.

Frægustu dæmin frá þessum tíma eru hvíta stríðið 1921 og Gúttóslagurinn 1932, hvort tveggja atburðir með skýra pólitíska þýðingu, þótt kveikjan að hvíta stríðinu hafi snúist um sóttvarnir. Gúttóslagurinn sérstaklega hefur verið ofarlega á baugi síðustu ár í umræðum um byltingaráætlanir og –getu íslenskra kommúnista á þessum tíma og viðbrögð stjórnvalda við þeim. Ég þekkti mitt hvíta stríð og Gúttóslag áður en ég byrjaði að skrifa BA-ritgerðina, en það kom mér mjög í opna skjöldu að uppgötva að stórfelldar óeirðir áttu sér stað í miðbæ Reykjavíkur á svo að segja hverju ári – á gamlárskvöld.

Frá þessum gamlárstryllingi er sagt einna ítarlegast á bls. 141-150 í bók Þorsteins Jónssonar og Guðmundar Guðjónssonar, Lögreglan á Íslandi. Stéttartal og saga, sem ég styðst við hér. Þar segir að fyrst hafi byrjað að bera á „óspektum og skrílslátum“ í miðbænum á gamlárskvöld í byrjun 3. áratugarins, og stóð þessi hefð með miklum blóma fram yfir miðja öldina. Í umfjöllun Þorsteins og Guðmundar, sem byggð er á skjölum lögreglunnar, er því lýst hvernig gluggar voru brotnir, eldar kveiktir, grjóti og sprengjum kastað í fólk og byggingar, auk þess sem þótti mikið sport að velta bílum á hliðina. Árið 1924 var sprengju kastað „á fullorðinn Vestbæing, svo að stykki rifnuðu upp úr kinninni og hann missti sjón á öðru auga“. Ári síðar velti „flokkur óspektarmanna“ bifreið á Bókhlöðustíg sem í voru „fjórar aldraðar konur, sem voru á leið í dómkirkjuna til aftansöngs“. Ítrekað voru gerðar tilraunir til að kveikja í jólatrénu á Austurvelli. Árið 1948 var sett sprengja í rör umferðarskiltis fyrir utan Alþingishúsið, skiltið sprakk í tætlur svo fimm rúður brotnuðu í húsinu og veggir þess sködduðust, auk þess sem farþegi í nærliggjandi bíl hlaut höfuðáverka og missti meðvitund. Samkvæmt afa mínum, sem var ungur maður í Reykjavík á 5. áratugnum, voru allir gluggar á Hótel Borg byrgðir á gamlárskvöld.

Morgunblaðið 14. febrúar 1948. Kristján Albertsson skrifar um gamlárskvöld

Eins og þeir Þorsteinn og Guðmundur lýsa beindust óeirðirnar á gamlárskvöld að miklu leyti að lögreglunni sjálfri; eitt kvöld á ári gafst tækifæri til að gera uppreisn gegn þessari ásjón valdsins. Þeir segja að það hafi jafnframt verið eins konar manndómsvígsla ungra manna að „komast sem næst lögreglunni með púðurkerlingar og skotelda“. Sem eina skýringu á andstöðunni við lögregluna nefna Þorsteinn og Guðmundur vínbannið, sem var reyndar afnumið árið 1935, en einnig tóku „óróaseggirnir ... sér í munn innihaldið úr hörðustu árásum stjórnmála- og verkalýðsleiðtoga þess tíma“ og umræður um uppþotin á gamlárskvöld höfðu iðulega pólitískan undirtón. Gamlárskvöldið 1930 urðu óeirðirnar í Reykjavík til dæmis sérstaklega harðar, en daginn áður hafði soðið upp úr á bæjarstjórnarfundi í umræðum um atvinnumál. Málaferli fylgdu í kjölfarið og voru margir menn dæmdir fyrir óspektir og árásir á lögregluna bæði á bæjarstjórnafundinum og gamlárskvöldið eftir.

Spegillinn 17. janúar 1931

Í kjölfar gamlárskvölds 1941 voru það svo lögreglumenn sem sóttir voru til saka fyrir að hafa farið offari í starfi þegar þeir dreifðu mannfjöldanum með kylfum, en voru sýknaðir í Hæstarétti.

Um 1950 fór að draga úr látunum í miðbæ Reykjavíkur á gamlárskvöld. Bærinn byrjaði að halda áramótabrennur, fyrst tvær en síðan fleiri, og lagði jafnvel til flugelda. Þessar brennur fóru flestar fram í hinum vaxandi úthverfum Reykjavíkur og þannig dreifðist mannfjöldinn og færri lögðu leið sína í miðbæinn. Þeir Þorsteinn Jónsson og Guðmundur Guðjónsson vitna í Bjarka Elíasson, fyrrverandi yfirlögregluþjón, sem lýsir þessum áhrifum úthverfabrennanna – en „eðlilegt ástand“ í miðbænum hafi endanlega komist á með tilkomu sjónvarpsins árið 1966.

Dagskrá Sjónvarpsins á gamlárskvöld 1966

Kristín Einarsdóttir þjóðfræðingur birti grein í Rannsóknum í félagsvísindum árið 2010 undir titlinum „Áramótaskaupið og aðrar óspektir um áramót“, þar sem hún tengir gamlárskvöldsóeirðirnar í Reykjavík á fyrri hluta 20. aldar við áramótaskaupið sem var á dagskrá Sjónvarpsins allt frá 1966, og túlkar hvort tveggja sem karnivalískan viðsnúning valdahlutfalla við tiltekin tímamót. Efniviðurinn er áhugaverður en greinin er frekar rýr, allavega finnst mér ekki sannfærandi að halda því fram að áramótaskaupið sé sambærileg uppreisn gegn valdinu og íkveikjurnar og bílvelturnar voru á gamlárskvöld á fyrri hluta 20. aldar. Safaríkari sögulegar rannsóknir á merkingu og þróun gamlárskvöldsóeirðanna, ekki síst pólitískum víddum þeirra í samhengi við breytt þjóðfélagsástand á 20. öld, gætu hins vegar verið afar skemmtilegar.