Ammæli

Smjörfjall sögunnar hefur verið á frekar rólegri siglingu undanfarið, enda ýmis lokkandi fyrirbæri á sveimi, svo sem lokaritgerðir, vinna og sumar. Það breytir því ekki að Smjörfjallið átti árs afmæli fyrir viku síðan, þann 20. júní. Eins árs og einnar viku afmæli bloggsíðunnar verður nú fagnað á viðeigandi hátt, með afmælisþemalagafærslu par excellence.

Eitt krúttlegasta afmælislag sem við munum eftir er úr þætti allra þátta, The Simpsons, nánar tiltekið þættinum Stark Raving Dad úr þriðju seríu, sem vísar mjög til kvikmyndarinnar One Flew Over the Cuckoo´s Nest. Homer er lagður inn á geðsjúkrahús, þar sem einn af samsjúklingum hans er maður sem heldur að hann sé Michael Jackson. Það er að sjálfsögðu Michael Jackson sjálfur sem talar fyrir karakterinn, og síðar í þættinum taka þeir Bart höndum saman um að búa til afmælislag handa Lisu. Þessi útgáfa er ekki í sérlega góðum gæðum en maður verður eiginlega að sjá atriðið með:

Hjartaknúsarinn Neil Sedaka hefur hins vegar sungið afmælislag sem er jafn lúmskt krípí og lagið hennar Lisu er krúttlegt. Þótt Smjörfjallið sé ekki orðið sextán getum við öll tekið undir með mr. Sedaka:

What happened to that funny face?
My little tomboy now wears satin and lace
I can't believe my eyes, you're just a teenage dream
Happy birthday sweet sixteen!

En æ, nei, ætli afmælisbarnið Smjörfjallið vilji ekki frekar þræða orma upp á bönd, geyma köngulær í vasanum, mála þungar bækur og líma þær saman...

Árið 1981 samdi hinn mikli vinur Smjörfjallsins, Stevie Wonder, afmælislag handa öðrum miklu manni, Martin Luther King, en Stevie og fleiri börðust fyrir því að afmælisdagur King væri gerður að lögbundnum frídegi í Bandaríkjunum. Það tókst stuttu síðar, þótt það sé reyndar ekki alltaf sjálfur fæðingardagur King, 15. janúar, sem haldið er upp á, heldur þriðji mánudagurinn í janúar.

Einn frægasti afmælissöngur bandarískrar sögu er sennilega þegar Marilyn Monroe söng svo seiðandi fyrir John F. Kennedy á 45 ára afmælinu hans árið 1962.

Tilfinningum Smjörfjallsins á þessum tímamótum er þó best lýst með lagi sem er ekki beinlínis afmælissöngur:

Föstudagslög feðranna

Ýmsir tónlistarmenn hafa í gegnum tíðina fundið hjá sér hvöt til að ávarpa og þakka þeim sem hafa staðið þeim næst og alið þá upp: mömmu og pabba, ömmu og afa. Föstudagsfærsla dagsins er stútfull af slíkum tileinkunum.

Tvö ástsæl íslensk stykki koma strax upp í hugann. Það fyrra er Ó, pabbi minn, sem er íslenskur titill þýska söngleikjalagsins O mein papa frá 1939. Íslenski textinn er eftir Þorstein Sveinsson, en þess má til gamans geta að hann samdi líka texta við lagið Móðir mín sem kom út um svipað leyti. Bæði lög voru hljóðrituð af Ingibjörgu Þorbergs, en ekki síður þekkt er útgáfa Bjarkar Guðmundsdóttur og Guðmundar Ingólfssonar af hinni sívinsælu plötu Gling gló frá 1990.

Á sömu plötu flutti Björk einnig hið eina sanna íslenska mömmulag, Litla tónlistarmanninn eftir Freymóð Jóhannesson, undir listamannsnafninu 12. september. Bæði Erla Þorsteinsdóttir og Vilhjálmur Vilhjálmsson fluttu lagið á sínum tíma. Litríkasti flutningur lagsins tilheyrir þó sennilega Jóni Jósep Snæbjörnssyni, betur þekktum sem Jónsa Í svörtum fötum, en hann flutti Litla tónlistarmanninn í söngkeppni framhaldsskólanna árið 1996. Sannkölluð 90´s bomba.



Þeir sem áttu ungdómsár sín á síðari hluta 10. áratugsins muna ef til vill eftir öðru mömmulagi frá 1996, með hinum brjálæðislega vinsælu Spice Girls. Mama er óneitanlega ekki þeirra besta lag en það eru voða krúttlegar barnamyndir af litlu Kryddpíunum í myndbandinu.

Það hlýtur að vera sjaldgæft að lög sem ná toppi vinsældalistans séu tólf mínútur að lengd. Það gerði hins vegar útgáfa bandarísku hljómsveitarinnar The Temptations af laginu Papa Was a Rolling Stone árið 1972. Ólíkt flestum lögunum sem hér birtast er hér birt frekar dimm mynd af föðurnum.

Ömmur og afar hafa líka verið umfjöllunarefni dægurlaga. Hér syngur hinn egypsk-franski en af ítalsk-grísku bergi brotni Georges Moustaki (á frönsku) um afa sinn, "flóttamann frá Korfú og Konstantínópel" - fjölþjóðlegt og harmrænt lag.

Árið 1962 söng Alfreð Clausen um þær ráðleggingar sem amma hans gaf honum og hvernig hún sagði honum sögur og bað honum alls til blessunar. Ömmubæn er eftir Jenna Jónsson, bæði lagi og texti. Tónalísur syngja bakraddir hjá Alfreð.

Tæplega tíu árum síðar hljóðritaði bandaríski söngvarinn Bill Withers sitt ömmulag, í nokkuð öðrum stíl en framlag Jenna og Alfreðs. Grandma´s Hands er frábært, sem og hjartnæmt, grúvlag.

Föstudagslagið: Erfiður sunnudagur

Það væri synd að segja að föstudagslag dagsins sé hressandi - þvert á móti er það angistarfullt og átakanlegt. Gloomy Sunday er reyndar svo angistarfullt og átakanlegt að það hefur lent í öðru sæti á lista yfir dapurlegustu lög allra tíma og á árum síðari heimsstyrjaldarinnar var bannað að spila það á BBC þar sem óttast var að það skaðaði stríðsmóralinn. Allt frá 4. áratugnum hafa gengið flökkusögur um lagið sem tengja það sjálfsvígum og það hefur verið kallað ungverska sjálfsmorðslagið.

Þessar sögur fengu væntanlega byr undir báða vængi þegar höfundur lagsins, píanistinn og tónskáldið Rezső Seress, framdi sjálfsmorð árið 1968. Seress var ungverskur gyðingur, fæddur árið 1899, og samdi lagið sem síðar varð þekktast sem Gloomy Sunday árið 1933. Lagið var hljóðritað í fyrsta skipti af ungverska söngvaranum Pál Kalmár árið 1935.

Heimsókn í gyðingakirkjugarðinn í Varsjá

Það er langt síðan kirkjugarðsfærsla hefur birst á Smjörfjallinu og löngu kominn tími á aðra. Nýlega ferðaðist ég til Varsjár í Póllandi og þar lagði ég mig sérstaklega eftir því að komast í kirkjugarð. Að morgni síðasta dagsins lögðum við af stað tvær í sporvagni að heimsækja gyðingakirkjugarðinn við Okopowa-götu. Við höfðum ekki mikinn tíma og sáum því ekki nema lítið horn af þessum stóra kirkjugarði, en áttum þar þó ánægjulega en jafnframt tregafulla morgunstund í vorveðrinu.

Gyðingakirkjugarðurinn við Okopowa-götu er 33 hektarar að stærð og var tekinn í notkun um aldamótin 1800. Í seinni heimsstyrjöldinni lenti hann í víglínunni miðri og var lengi mjög skaddaður. Fjöldamörg fórnarlömb nasista eru grafin í garðinum, þar á meðal fólk sem lést í hinni blóðugu uppreisn í gettóinu í Varsjá árið 1943. Þar eru einnig minnismerki um þau fórnarlömb sem aldrei fengu sérstaka gröf.

Föstudagslög: Söngvar um sjúkdóma

Þema föstudagstónlistar Smjörfjallsins í dag er: sjúkdómar. Til eru gríðarmörg lög um sjúkdóma, enda fátt sem hefur jafn mikil áhrif á líf listamanna, rétt eins og annars fólks, og andlegt og líkamlegt heilsufarsástand þeirra. Mörg sjúkdómalög eru átakanleg, önnur fyndin eða kaldhæðin. Og sum auðvitað leiðinleg, en við birtum þau ekki hér.

Ímynd dægurtónlistarmanna hefur löngum verið tengd villtu líferni og vímuefnaneyslu, og margir hafa sungið um glímu sína við þá bræður Bakkus og eiturlyfjadjöfulinn. Í fyrsta lagi dagsins syngja flytjendurnir þó ekki um sinn eigin vanda heldur um fíkn eirðarlausrar húsmóður, sem finnst að

cooking fresh food for a husband's just a drag 
so she buys an instant cake and she burns her frozen steak 
and goes running for the shelter of a mother's little helper

Hjálparhella húsmóðurinnar er að sjálfsögðu valíum. Það má deila um það hvort Mick Jagger og Keith Richards sýni mikla samúð með aðalsöguhetjunni í texta sínum við þetta lag Rolling Stones - húsmæðradópið skorar almennt ekki mörg rokkstig í menningu vorri - en hugurinn hvarflar til hrollvekjandi ímyndar hinnar einangruðu, bandarísku úthverfahúsmóður eftirstríðsáranna og mann langar ósjálfrátt að taka af henni valíumglasið og rétta henni frosið lambalæri.

Föstudagslagið: Tainted Love

Árið 2001, þegar ég var 13 ára, náði lagið Tainted Love í útgáfu Marilyn Manson töluverðum vinsældum. Eins og flest frá þessum tíma, þá er lagið að mínu mati einfaldlega of hallærislegt til að hægt sé að birta það hér. Lagið hljómaði í kvikmyndinni Not Another Teen Movie, sem jafnaldrar mínir muna kannski eftir, og myndbandið við lagið sýnir því partí með persónum úr myndinni sem er krashað af „ógnvekjandi gothurum“.

Stilla úr þessu stórkostlega myndbandi. Er eitthvað hallærislegra en pródúcerað uppreisnaríkon?

Af einhverjum ástæðum náði lagið þó ekki mikilli hylli í mínu nærumhverfi á þessum tíma. Ég man skýrt eftir að hafa heyrt eftirfarandi samtal:

A: „Finnst þér Tainted Love skemmtilegt?“
B: „Sko, ég hlusta bara á upprunalegu útgáfuna.“

Þetta er náttúrulega útspil sem gerir þig að svölustu manneskju á svæðinu, hvar og hvenær sem er. Eftir á að hyggja þá var viðkomandi samt líklega eitthvað að ruglast, því upprunalega útgáfa Tainted Love kom út árið 1964:

Tainted Love var B-hliðin á singúlnum My Bad Boy's Comin' Home, sem er ekkert sérstaklega grípandi, ef satt skal segja. Enda floppaði smáskífan, en fyrir tilviljun náði Tainted Love ákveðnum költ status í breskum sálarklúbbum á áttunda áratugnum. Aumingja Gloria reyndi þá að endurútgefa lagið, en aftur án árangurs. Þetta lag skilaði henni aldrei neinum peningum, þrátt fyrir að það malaði gull fyrir Marilyn Manson og næntíshljómsveitina Soft Cell, sem á án vafa þekktustu útgáfu lagsins:

Myndbandið við þetta lag er stórvirki, þó mögulega væri ég annarar skoðunar ef ég hefði verið 13 ára árið 1982. Það er einfaldlega svo furðulegt að það fer út fyrir öll velsæmismörk. Af hverju er t.d. hinn illi elskhugi representaður af smástelpu? Undarlegur symbólismi, artí klippingar og slakir leiklistartilburðir koma þessu myndbandi á þann dekadens-hátind sem Not Another Teen Movie gat ekki einu sinni látið sig dreyma um.

Tainted Love er einnig gott dæmi um útbreiddan internetmisskilning. Útgáfa Soft Cell á laginu er töluvert frægari en allt annað sem Soft Cell gaf út, og því ekki að undra að fólk tengi lagið oft við frægari sveitir, t.d. the Cure:

Þetta er upp að einhverju marki skiljanlegur misskilningur, en kommon youtube, the Clash?

Alexander mikli segir Aristótelesi frá ófreskjum

Eitt útbreiddasta einkabréf sögunnar, að minnsta kosti miðalda, var bréf Alexanders mikla til Aristótelesar sem þýtt var á latínu á fjórðu öld eftir Krist (skv. Omari Khalaf), en átti sér þó lengri sögu. Nú var Alexander að sönnu lærisveinn Aristótelesar og gæti vel hafa skrifað honum einhvern tíma, en þetta tiltekna bréf er uppspuni eins og nær má geta þegar það er lesið.

Alexander battlar skrímsli

Í handritinu AM 226 fol. frá um 1350-70 fylgir bréfið á eftir íslenskri þýðingu kvæðisins Alexandreis eftir Gualterius sem nefnd hefur verið Alexanders saga. Talið er að Brandur Hólabyskup Jónsson hafi þýtt söguna eftir miðja 13. öld og gáfu Finnur Jónsson o.fl. hana út ásamt bréfinu eftir þeirri ætlan árið 1925 (þá útgáfu má sækja ókeypis hingað). Þetta er mér vitandi eina varðveitta þýðing bréfsins á íslensku þótt ég hafi nú ekki gengið úr skugga um það og ég veit heldur ekki hver útbreiðsla þess var á Íslandi á miðöldum, en tilvist þessarar gerðar (ásamt ýmsum öðrum varðveittum bókmenntum) bendir þó til þess að Íslendingar hafi verið í góðum tengslum við evrópska poppmenningu. Vænta má þess að íslenska gerð bréfsins sé að nokkru leyti frábrugðin öðrum varðveittum gerðum en ég hef ekki lagst sérstaklega í athugun á því. Megininntakið er í öllu falli hið sama.

Bréf Alexanders er hin magnaðasta lesing og skákar jafnvel sögunni. Nú þegar Alexander er orðinn „ráðandi kringlu alls heims“ tekur hann sér andartak til að færa í letur orðsendingu til læriföður síns Aristótelesar, sem hann hugsar jafnan til næst móður sinni og systrum, og því ritar hann honum til að segja honum

„þá hluti sem ég sá og heyrða á Indialandi og minningar eru verðir, því að þeir eru með margföldum háttum teljandi er ég sá og öngum manni mundi ég trúa þótt mér segði að þar væri svo mikil undur og hve margra málma, dýra og aldina jörðin er þar móðir og enginn mann er svo vitur að því mundi trúa utan hann hefði sjálfur séð.“ (156)

Svona formálar eru býsna algengir í miðaldaritum og fyrst um sinn er ekki að sjá að neitt óvenjulegt verði rapporterað. Alexander nefnir sigur sinn á Dario Serklandskonungi og næstum Poro konungi á Indialandi sem á hina reisulegustu höll með 40 stólpum gerðum úr gulli einu og veggirnir þaktir „fingrar þykkum gullspöngum“. Þaðan fer Alexander til hafnar einnar sem nefnd er Kaspias og er sagt að ormar og villidýr bíði hans og manna hans í dölum þar og heiðum. Þeir halda nú samt áfram að reka flótta Poro konungs, Alexander og „hálft annað hundrað leiðsögumanna“ (sem mér finnst vera gríðarlega fallegt orðalag, en ég er nú annálaður orðapervert) um brennandi sanda Indialands. Og þá byrjar ballið. Þorsti sverfur að liðinu, en það er „þúsund stórra fíla, þeirra er gull báru, og 400 vagna, og 1000 karta, 20 þúsundir riddara liðs, og 400 þúsunda fótgöngu liðs … Þeir voru sumir er drukku gang sinn og voru nálega áður að bana komnir.“