Í upphafi var vond þýðing og hún er þar enn

Margir lesendur ættu að muna eftir deilunum sem sköpuðust í kring um nýju biblíuþýðinguna á íslensku sem kom út árið 2007 (að því er ég held) og sáu þar hvernig afar smávægilegar breytingar á hinu heilaga orði gátu komið mörgum nokkuð úr jafnvægi, jafnvel á okkar trúlausu tímum. En mest sjokkerandi þýðingarbreytingarnar á biblíunni í sögu kristninnar komu undir lok miðalda og voru gerðar af ólíkindatólinu og Hollendingnum Desiderius Erasmus - breytingar sem myndu væntanlega enn valda hneykslan í dag, væri þeim fylgt eftir.

Grallaraspóinn atarna.

Árið 1519 gaf Erasmus út nýja, krítíska útgáfu af Nýja testamentinu. Hann var í fararbroddi fyrir endurreisn grískumenntunar í Evrópu á þeim tíma, og sú menntun gerði honum kleift að skoða biblíuna með gagnrýnni augum en áður hafði verið gert (Erasmus var enginn trúleysingi, skal tekið fram - hann var harður kaþólikki). Í allri Evrópu á þessum tíma var biblían lesin á latínu, í útgáfunni sem kallaðist vúlgatan (versio vulgata). Þessi latneska þýðing gríska og hebreska frumtextans var sögð hafa verið skrifuð af dýrlingnum Híerónýmusi, og fékk þannig ákveðna guðdómlega vigt; vúlgatan var því allstaðar notuð og var eina útgáfan af orði guðs sem fólk þekkti. Latína var almennt séð sem tungumál guðs.
En Erasmus vildi bæta við starf Híerónýmusar, sem hann dáði. Hann safnaði saman elstu handritunum að frumtexta Nýja testamentisins sem hann gat fundið og gaf út nýja, tvítyngda útgáfu - gríska frumtextann öðrum megin og sína eigin latnesku þýðingu hinum megin. Þótt ekki gætu margir í Evrópu þess tíma lesið gríska textann, þá voru sprengjur í hinum latneska.
Í fyrsta lagi fjarlægði hann eitt lítið vers sem hefur kallast comma Johanneum, "setningarbrotið í Jóhannesarbréfinu". Hún birtist í 1. Jóhannesarbréfi 5:7-8 og hljómar svo:

⁷Þrír eru þeir sem vitna [í himninum: Faðirinn, orðið og heilagur andi, og þessir þrír eru eitt.] (þetta er úr 2007-þýðingunni.)


Hornklofinn táknar það sem Erasmus sá: Ekkert af elstu handritunum sem hann hafði undir höndum innihélt þessa setningu innan hornklofans, sem er ein af þeim helstu sem skýrir og styður við hina stórfurðulegu hugmynd um hinn þríeina guð. Erasmus ályktaði að hún væri seinni tíma viðbót. Svo hann ákvað að sleppa henni.

Þetta gerði allt vitlaust. Guðfræðilegu deilurnar í kring um hina heilögu þrenningu hafa jafnan ógnað kirkjunni, hinar ýmsu "villutrúr" höfðu risið í gegnum tíðina út af því að menn höfnuðu þessari hugmynd. Og nú fjarlægði Erasmus einn helsta grundvöll hennar úr hinu heilaga orði eins og ekkert væri. Afleiðingarnar af þessu ritstjórnarstarfi hans voru ófyrirsjáanlegar og segja má að þær hafi legið að baki risi mótmælendatrúarinnar og hinu hryllilega borgarastríði á milli kaþólikka og mótmælenda sem skók Evrópu í kjölfarið - páfastóllinn hafði ekki endanlegt túlkunarvald yfir hinu heilaga orði lengur.

Í biblíuútgáfum nútímans er þetta þó allavega vel merkt sem vafasamur texti, þótt flestar útgáfur taki hann samt með (Erasmus hafði vissulega ekki öll þau gögn sem textafræðingar hafa í dag og spurningin er víst ennþá nokkuð loðin hvort þetta sé síðari tíma viðbót eður ei.) En Erasmus benti sömuleiðis á aðra þýðingarvillu sem er enn meira sjokkerandi og er einnig, þótt ótrúlegt megi virðast, allstaðar við lýði. Það er hið fræga fyrsta vers í Jóhannesarguðspjalli:

¹Í upphafi var Orðið og Orðið var hjá Guði og Orðið var Guð.

Þetta er mikilfengleg setning sem allir muna og virðist bera með sér einhverja djúpstæða merkingu. En hver er sú merking? Hvað í ósköpunum þýðir það að eitthvað orð (hvaða orð?) hafi verið í upphafi, og jafnframt verið hjá guði, og jafnframt að þetta óþekkta orð sé guð (er orðið/guð þá hjá sjálfu sér?) Þegar maður veltir setningunni fyrir sér uppgötvar maður fljótt að hún er raunar merkingarleysa. Maður hefur vanist því að hugsa ekki um hvað þetta þýðir, svo snar partur af menningunni er það. En þessi setning hefur raunar merkingu, eins og Erasmus sá - ofangreind vitleysa er tilkomin út af þýðingarvillu.

Orðið sem hér er þýtt sem "orð" er logos - sem margir kannast við. Auk þess að vera nafn á illræmdri lögfræðistofu er það eitt margslungnasta orðið í grískri tungu - orðabókarfærslan um logos í LSJ, standard-orðabókinni um forn-grísku, telur 4950 orð. Ástæðan er afskaplega margvísleg merking þess og massív umfjöllun sjálfra Grikkja um orðið, til dæmis í heimspeki. En það þýðir þó ekki að ómögulegt sé að þýða orðið logos. Þegar grískumælandi maður las eða heyrði orðið logos þá skildi hann fullkomlega hvað það þýddi, þótt orðið eitt og sér hefði ótal marga möguleika: Hann las einfaldlega í samhengið í kring um orðið og fann þar réttu merkinguna. Þetta er einmitt það sem biblíuþýðendurnir höfðu ekki gert og hafa enn ekki gert.

Logos getur vissulega þýtt "orð". En það getur líka þýtt "reikningur", "rök", "rökfærsla", "ræða", "saga", "samtal", "skipulag" og margt, margt fleira. Í ofangreindu samhengi þýðir það augljóslega ekki "orð". Meðal kirkjufeðranna, áður en ein samþykkt vúlgötu-útgáfa varð til, þekktust nokkrar mismunandi latneskar þýðingar á logos í þessu versi. En í vúlgötunni var endað á að þýða þessa frægu setningu sem in principio erat verbum - sem enn er nákvæmlega það sem stendur í íslensku biblíunni frá 2007.

Erasmus sá vitleysuna í þessu og stakk upp á tvemur leiðréttingum. Í meginmálinu prentaði hann in principio erat sermo, sem þýðir eitthvað eins og "í upphafi var samræðan" - þessa þýðingu vildu sumir hinna fornu kirkjufeðra frekar nota - og í neðanmálsgrein stakk hann einnig upp á in principio erat ratio - sem gæfi eitthvað eins og "í upphafi var skipulag, og skipulagið var hjá guði, og skipulagið var guð."

Þetta síðastnefnda er að mínu léttvæga mati besta þýðingin. Þessi skilningur á logos sem faktor í upphafi heimsins, skipulagi sem bæði er til fyrir guð, er hjá guði og er guð, er kunnuglegt í samhengi við gríska heimspeki á þeim tíma þegar Jóhannesarguðspjallið var skrifað. En aftur, þessi orð voru svo fræg að það að breyta þeim taldist allra hrikalegustu helgispjöll sem Erasmus gat framið. Kirkjan tók harkalega til akademískra vopna gegn þessu, stofnaði til þings árið 1546 í Trent þar sem þeir lýstu því bindandi yfir að latneska vúlgatan væri Orð Guðs; hún væri hærra sett en grísku og hebresku frumtextarnir. Engum kaþólikka leyfðist þareftir að brúka hinar syndsamlegu rannsóknir Erasmusar.

Stuðningsmenn Erasmusar, sem voru margir, voru æfir - í Englandi tók einn sig til og kúkaði á bókasafnsbók sem gagnrýndi Erasmus, og voru mörg lærð kvæði á útdauðum tungumálum samin kúkaranum til heiðurs. En þeir töpuðu vissulega baráttunni um þýðinguna á hinu heilaga orði - þegar biblíur fóru að birtast á talmáli mótmælendalandanna fylgdu þær jafnan vúlgötunni. Hið óútskýrða orð í upphafi Jóhannesarguðspjalls blívar enn þarna hjá guði, og hin heilaga þrenning lifir enn, jafn óskiljanleg og venjulega.

Mér sjálfum þykir það ósköp leitt að árið 2007 hafi biblíuþýðendur verið íhaldssamari en Erasmus var á 16. öld. Ég hvet alla byltingarsinnaða guðfræðinga (ef einhverjir eru) til að taka sér frumpönkarann Erasmus til fyrirmyndar og hræra almennilega upp í hinu heilaga orði. Oft var þörf en nú, þegar kýrnar eru ekki jafn heilagar og þær voru áður, er einfaldlega möst.

Heimild: Goldhill, Simon. Love, Sex & Tragedy: How the Ancient World Shapes Our Lives. University of Chicago Press, 2004.